Herb romantyka

«Waść ma krzyż w herbie — wołał Podhajski — to skryta
Aluzyja, że w rodzie bywał neofita».
«Fałsz — przerwał Birbasz — Przecież ja z tatarskich hrabiów
Pochodzę, a mam krzyże nad herbem Korabiów».
«Poraj — krzyknął Mickiewicz — z mitrą w polu złotym,
Herb książęcy, Stryjkowski gęsto pisze o tym».
~Pan Tadeusz, Księga czwarta

Od tego momentu czytałam Pana Tadeusza nastawiając się na herby, choć wzmianki o heraldyce były i wcześniej. Mickiewicz, sam herbowy, temat znał i z pewnością użył także takich symboli, by lepiej odmalować Soplicowo.

U napierśnika wisi księżyc w kształt Leliwy,
To jest w kształt nowiu. Cały ten sprzęt osobliwy,
Zdobyty (jak wieść niesie) w boju podhajeckim
Na jakimś bardzo znacznym szlachcicu tureckim,
Przyjm, Asesorze, w dowód mojego szacunku».
~Księga jedenasta

Radzę więc, aby chłopów starym obyczajem,
Uszlachcić i ogłosić, że im herb nasz dajem.
Pani udzieli jednym wioskom Półkozica,
Drugim niech swą Leliwę nada pan Soplica.
~Księga dwunasta

A więc herb Leliwa. A cóż my wiemy o tym herbie?

Został nadany za pokonanie wroga nocą

Herb Leliwa (półksiężyc i gwiazda) otrzymać miał rycerz za pokonanie wrogiego wojska przy księżycu i gwiazdach (wszakoż Paprocki i Okolnicki herb ten z Niemiec wywodzą) w czasach Bolesława Wstydliwego.

~Herby, legendy, dawne mity

Przy czym herb wygląda tak:

W polu błękitnym półksiężyc złoty, nad którym takaż gwiazda.
W klejnocie na ogonie pawim – samo godło.
Labry herbowe błękitne, podbite złotem.

Ja tak tylko przypominam, że ostatni zajazd na Litwie odbył się o tej samej porze. Tak samo nocą Moskale zaatakowali zamek Horeszków, których Półkozic upamiętnia pomysłową obronę zamku.

Ma pochodzenie polskie

Za Długoszem powtarzano, że herb ten pochodzi z Niemiec, ale dziś odrzuca się tę opinię i muszę się z historykiem Włodzimierzem Dworzaczkiem zgodzić.

Ród domu Tarnowskiego ani gościem ani przechodniem w Polszcze nigdy u nas nie był, jako niektórzy pod kądzielą siedząc między babami powiadają, iż Leliwa z Niemiec od Renu do Polskiej przyszła – co nie jest. Albowiem Leliwa tak polskim herbem zawsze była, jako jest Starza, Śrzeniawa, Tramli [?], Jastrzębiec, Łódź, Odrowąż, Nałęcz i inne polskie herby – a to może być pokazano starodawnymi przywilejami polskimi i ruskimi
~ Stanisław Orzechowski, Żywot i śmierć Jana Tarnowskiego kasztelana krakowskiego i hetmana wielkiego koronnego

Byłoby cokolwiek nie na miejscu, gdyby Soplicowie mieli herb obcego pochodzenia.

Dzisiejsi badacze Słowiańszczyzny łączą jego symbolikę z boginią Lelą

A co Mickiewicz mógł wiedzieć o Leli? Imię Lela w tej wersji, gdzie się pojawia, kiedy znaleziono te źródła i czy Mickiewicz o nich wiedział? To ostatnie najtrudniej stwierdzić. Ale wiedział o Lelu i Polelu.

Bogate informacje źródłowe wspominające imię Lela, jego liczne warianty oraz współgrające z nim, jak wnioskują badacze tematu, określenie/imię Łada:

- Łada jako Wenus (glosy do Mater Verborum, XIII w.)

- Yleli (Statua provincialia breviter -1420 r.)

- Ylely (Sermones per circulum anni Cunradi, 1423 r.)

- Dzidzileyla jako Wenera/Wenus (J. Długosz 1455 r.)

- Łada, bogini mazowiecka (J. Długosz 1464–1480 r.)

- Dzidzililya i Łada (Chronica Polonorum, 1521 r.)

- Leli (Powieść rzeczy istej 1550 r.)

- Zezylia jako Wenera/Wenus (M. Kromer, 1555 r.)

- Zizilia i przyśpiew Łado, Lelu moja (M. Stryjkowski, 1582 r.)

- Zyzylia (J. Wujek, 1584 r.)

Imię Leli w tej dokładnie formie, którą da się skojarzyć z Leliwą, wymienia tylko Powieść rzeczy istej. W folklorze – chyba bardziej znanym Mickiewiczowi – mamy leliwę czyli lilię złotogłów, Gwiazdę Lelową czyli Wenus i piękną dziewczynę – leliję, leliwkę. Zobaczmy, jakie źródła wymieniają Lela i Polela.

- Kronika Miechowity (1521), (Lel i Polel, autor widział ich połamane posągi w Krakowie).

- Stryjkowski (1564), (Lelus i Polelus).

- Gwagnin (1578), (Lel i Polel, informacja o toastach ku ich czci w Wielkopolsce).

Trzy źródła z identycznym imieniem. Przypomnijmy, że Leli, Poleli i Lelum, Polelum to toasty bądź przyśpiewki. Słowiański posąg bliźniaczych bóstw z Meklemburgii odkryto za późno dla poety, ale liczne są polskie bajki o braciach bliźniakach. Np. Waligórze i Wyrwidębie. Poza tym, Mickiewicz rosyjski znał, a po rosyjsku lelek to zdrowy, silny młodzieniec. Poza tym, Stryjkowskiego znał. Zatem, na ile można to ocenić, bliźniaków Mickiewicz znał lepiej i to z nimi kojarzył Sopliców.

A jaki mają oni związek z Soplicami?

Wiedział, że był przystojny, czuł się rześki, młody,

A w spadku po rodzicach wziął czerstwość i zdrowie.

Nazywał się Soplica: wszyscy Soplicowie

Są, jak wiadomo, krzepcy, otyli i silni,

Do żołnierki jedyni, w naukach mniej pilni.

~Księga pierwsza

Tadeusza można by więc nazwać lelkiem, jak każdego młodego Soplicę.

Sama nazwa Leliwa prawdopodobnie nie ma żadnego związku z Lelem i Polelem. Księżyc i gwiazda wskazują Lelę, a ja zgodzę się z Brücknerem, że herby z końcówką –iwa i –awa mogą mieć pochodzenie topograficzne.

Juliusz Słowacki pieczętował się Leliwą

A że znał się z autorem Pana Tadeusza warto o tym wspomnieć. Możliwe jest oczywiście, że Mickiewicz po prostu wybrał herb znajomego bo fajny taki i rymował się tak, jak chciał. Słowacki zaś umieszcza w Lilli Wenedzie bohaterów Leluma i Poleluma. Łańcuszek Lilie-Lela-Leliwa-Lel i Polel już był omówiony. Czyli możemy uznać, że Słowacki sam przyczynił się do powstania tego łańcuszka. Co prawda, Lilla Weneda jest młodsza, ale cii. Dramat pochodzi przecież z umysłu autora, a w nim pewne związki mogły istnieć wcześniej.

Bibliografia: Herby, legendy, dawne mity Marka Cetwińskiego i Marka Derwicha, Mitologia słowiańska Aleksandra Brücknera, bogowiepolscy.net, geni.com (obraz herbu Leliwa), wikipedia